स्वामी दयानन्दजीको म्याक्समूलरमाथि विचार

स्वामी दयानन्दजीको म्याक्समूलरमाथि विचार–

अहिले सम्म जति संस्कृत विद्याको प्रचार आर्यावत्र्त देशमा छ त्यति अरु कुनै देशमा भएको छैन। ज–जसले भन्छन् कि– जर्मनी देशमा संस्कृत विद्याको धेरै प्रचार छ र जति संस्कृत मोक्षमूलर साहबले पढ्नुभएको छ त्यति कसलै पढेको छैन। यो भन्नेमात्र कुरा हो किनकी “यस्मिन्देशे द्रुमो नास्ति तत्रैरण्डोऽपि द्रुमायते” अर्थात, जुन देशमा कुनै वृक्ष हुँदैन त्यस देशमा सानो झाडलाई पनि ठुलो वृक्ष मान्छन्। त्यस्तै नै युरोप देशमा संस्कृत विद्याको प्रचार नभएका कारण जर्मनीका मान्छे र मोक्षमूलर साहबले जो थोरै मात्र पनि पढेका थिए त्य स देशमा त्यो नै अधिक थियो। परन्तु आर्यावर्त देश तर्फ हेर्दा त्यो अति न्यून प्रतीत हुन्छ। किनकी मैले जर्मनी देशवासीका एक “प्रिन्सिपल” को पत्रबाट जाने कि जर्मनी देशमा संस्कृत चिट्ठीको अर्थ गर्ने पनि धेरै कम छन्। र मोक्षमूलर साहबलाई संस्कृत साहित्य र थोरै मात्राको वेदको व्याख्या देखेर मलाई विदित भयो कि मोक्षमूलर साहबले यता उता आर्यावत्र्तीय जनहरुद्वारा गरिएको टिका देखेर केही केही यथा तथा लेखेका थिए। जस्तै–

युञ्जन्ति ब्रध्नमरुषं चरन्तं परि तस्थुषः। रोचन्ते रोचना दिवि।।

यस मन्त्रको अर्थ घोडा गरिएको छ। यस भन्दा त सायणाचार्यजीको अर्थ ठिक छ जसले सूर्य अर्थ गर्नुभएको छ। परन्तु यसको ठिक अर्थ परमात्मा हो र सो मद्वारा बनाइएको “ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका” मा हेर्नुहोला। त्यसमा यस मन्त्रको अर्थ यथार्थ गरिएको छ। यति बाट जान्नुहोला कि जर्मनी देश र मोक्षमूलर साहबमा संस्कृत विद्याको कति पाण्डित्य थियो।

यो निश्चय हो कि जति विद्या र मत भूगोलमा फैलिएको छ त्यो सबै आर्यावत्र्त देशबाट नै प्रचारित भएको हो।

सन्दर्भ– सत्यार्थ प्रकाश, एकादश समुल्लास