स्त्रिलाई वेद पढ़ने अधिकार

स्त्रिलाई वेद पढ़ने अधिकार

लेखक- प्रो० उमाकान्त उपाध्याय (आर्य समाज कलकत्ता)
प्रस्तुति- अवत्सार
नेपाली अनुवादक- नबराज आर्य

(आर्य संसार - १९९४ बाट संकलित)
कलकत्ता आर्य समाज द्वारा प्रेसित विज्ञप्ति

[पुरी का शङ्कराचार्य श्री निश्चलानन्द जी ले कलकत्तामा एक महिला लाई वेदपाठ गर्नलाई रोके। यो बड़ो अशोभनीय एवं आत्मघाती कार्य थियो। कलकत्तामा यस बाट उग्र चर्चा खडा भयो। महिलाहरुलाई वेदाधिकार त आर्यसमाज को सीधा मोर्चा नैं हो। हामिहरुले  आर्य समाज को तर्फ बाट प्रेस कान्फ्रेन्स गर्यौं। अधिक संख्यामा प्रेस वालाहरु आर्यसमाज मा आए अनि हाम्रो विज्ञप्तिको राम्रो स्वागत पनि भयो। उ०प्र० गुजरात आदि प्रान्तहरु बाट पनि हाम्रो चैलेन्ज को प्रकाशनको समाचार आए। हामि आफ्नो विज्ञप्ति लाई अविकल छापि रहेका छौं। -सम्पादक]

पुरी का शंकराचार्य श्री स्वामी निश्चलानन्द जी सरस्वती ले कलकत्ता इन्स्टीच्यूट हल मा रविवार १६ जनवरी १९९४ को दिन  शारदेश्वरी आश्रम को पुरोगम मा श्रीमती अरुन्धती राय चौधरी लाई वेद मन्त्र पढ़न बाट मनाही गरि दिए। स्वाभाविक हो कि यस बाट प्रबुद्ध उदार वर्गमा अनि विशेषरूप ले महिलाहरुमा क्षोभ उत्पन्न भयो। श्री स्वामी निश्चलानन्द जी को यो मत छ कि वेदमा स्त्रिलाई वेद पढ़ने निषेध गरिएको छ। यो पनि समाचार छापियो कि प्रसिद्ध वैदिक विदुषी श्रीमती सुकुमारी भट्टाचार्या ले यो स्वीकार गर्नु भयो कि वेदमा स्त्रिलाई वेदाधिकार को निषेध छ। अतः सुकुमारी जी ले यो पनि भन्नुभयो कि वेद को २०वीं शताब्दी मा यति के औचित्य छ कि उसको प्रत्येक शब्द स्वीकार गरियोस्। स्वामी निश्चलानन्द जी शंकराचार्य ले यो पनि भनें कि स्त्रिको उपनयन संस्कार हुँदैन अतः उनिहरुलाई वेद पढ़ने अधिकार छैन।

प्रमाण-हीन-वक्तव्य- स्वामी शंकराचार्य जी ले या श्रीमती सुकुमारी भट्टाचार्य जी ले यो भनेनन् कि  कुन वेद मा स्त्रिलाई वेदाधिकार को निषेध कहाँ छ। हामि बड़ो आदरको साथ नम्रतापूर्वक यि धर्माचार्यहरुको र विद्वानहरुको सेवा मा श्रद्धापूर्वक निवेदन गरिन चाहन्छौं कि ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद यि चारै संहिताहरुमा कहीं एउटा पनि मन्त्र या मन्त्रांश यस्तो छैन जो स्त्रि ले वेद पढ़्न को निषेध गरिएको होस्। हामि बड़ो नम्रता पूर्वक, किन्तु सत्य रक्षा को लागि अत्यन्त सबल शब्दमा बड़ो दृढ़ता पूर्वक यो भन्न चाहन्छौं, कि चारै वेदमा कहीं पनि स्त्रिलाई वेदाधिकार को निषेध हामिलाई मिलेको छैन। हामिले आर्यसमाज को र अन्य व्यक्तिगत परिवारका वेद पारायण महायज्ञका प्रसंग मा कायौं पटक चारै वेद का पारायण पाठ गरेका छौं। आज सम्म शताधिक वेद पारायण यज्ञहरुमा वेद पाठ गरि रहेको छु। बीस सहस्र भन्दा पवि धेरै संहिता मन्त्रहरुमा कहीं पनि स्त्रिलाई वेदाधिकार को निषेध को गन्ध सम्म छैन। मैले व्यक्तिगत रूपले आफ्नो अध्ययन र पाठको आधार मा यो तथ्य सत्यापित गरि रहेको छु।

"सा मा सत्योक्तिः परिपातु विश्वतः" ऋ०७।८।१२।२
वेद भगवान को सत्यउक्ति हाम्रो सब प्रकारले रक्षा गरुन्।

मानवमात्रलाई वेदाधिकार- मंध्यकाल मा जब कैयौं प्रकारका अनार्ष मिथ्या अनि साम्प्रदायिक मतवाद प्रचलित हुन थाले तब कर्म काण्ड का अनार्ष ग्रन्थहरुमा 'न स्त्री शूद्रौ, वेदमधीयाताम।' अनि 'स्त्री शूद्र द्विज बन्धूनामन्त्रयी न श्रुति गोचरा' जस्ता उक्तिहरु अनि विधान प्रचलित भए। यो भारतीय संस्कृति र वैदिक परम्परा को अन्धकारपूर्ण युग थियो। वेद मनुष्य मात्र को लागि हो। वेद परमेश्वर को वाणी हो। जस्तै पृथ्वी, जल, वायु, सूर्य, आकाश परमेश्वर निर्मित हो र मनुष्यमात्रको लागि हो, उसै प्रकार वेद पवि परमेश्वर को वाणी भएको कारण मनुष्यमात्र को लागि हो। प्रसिद्ध वेदोद्धारक स्वामी दयानन्द सरस्वती ले यजुर्वेद को २६वें अध्याय को दोश्रो मन्त्र को प्रमाण दिएर भनेका छन्-

“यथेमां वाचं कल्याणीमवदानि जनेभ्यः।
ब्रह्मराजन्याभ्यां शूद्रायचार्याय च स्वाय चारणाय॥"
अर्थात्- परमेश्वर उपदेश गर्दछन् कि जस्तै म सब मनुष्यहरुको लागि यस कल्याणी वेदवाणी को उपदेश गर्दछु त्यस्तै सब मनुष्य गर्ने गरुन्। यसमा प्रजनेभ्यः शब्द त छ नैं वैश्य, शूद्र अनि अति शूद्र आदि को गणना पनि आएको छ। यो बड़ो सुस्पष्ट प्रमाण हो। वेद का विद्वाहरुले स्वामी दयानन्द सरस्वती को यो अद्भुत प्रमाण लाई हृदय खोलेर देश अनि विदेश मा स्वागत गरे। त्यो अन्धकार युग मा यो वेद को सूर्यवत् प्रकाश थियो। कलकत्ता विश्वविद्यालय का प्रसिद्ध वेद विद्वान श्री सत्यव्रत सामश्रमी ले आफ्नो अति सम्मानित ग्रन्थ "ऐतरेयालोचन'' मा लेखेका छन् कि स्वामी दयानन्दले मनुष्य मात्र को वेदाधिकार मा साक्षात वेदमन्त्र लाई प्रमाण प्रस्तुत गरि दिएका छन्।

विश्व विख्यात विचारक, अनि समालोचक रोमा रोलाँ ले स्वामी दयानन्द लाई यो भनेंर श्रद्धांजलि दिएका छन् कि साँच्चै त्यो दिन भारतको लागि एक नव युग को निर्माण को दिन थियो जब स्वामी दयानन्द ले एक ब्राह्मण संन्यासी भएर पनि सैकड़ों वर्ष देखि तालामा बन्द वेदलाई मनुष्य मात्र को पढ़नुको अधिकारको प्रतिपादन गरे।
स्वामी दयानन्द जी ले त आर्य समाज को नियमहरुमा एक नियम नैं बनाइ दिए कि वेद लाई पढ़्नु पढ़ाउनु  परम धर्म हो। आज स्वामी निश्चलानन्द जी जो जे पनि भनुन् भन्नमा स्वतंत्र छन् किन्तु आजका दिनमा दर्जनौं कन्या गुरुकुलहरुमा हजारौं छात्राहरप वेद पढ़ि रहेका छन। अनि सैकड़ौं वेद विद्या की गम्भीर विदुषिहरु, आचार्याहरु वेद पढ़ाई रहेका छन्।

प्राचीन काल मा वेद विदुषी महिलाहरु- ऋषि मन्त्रद्रष्टा थिए, ऋषिकाहरु पनि मन्त्रद्रष्टा हुन्छन्। लोपामुद्रा, गार्गी, मैत्रेयी इत्यादि कैयौँ इतिहास प्रसिद्ध ऋषिकाहरु छन्। सोह्र ऋषिकाहरु ऋग्वेद मा छन्।
संस्कारमा स्त्रिहरु मन्त्र पाठ गर्ने गर्दथे “इमं मन्त्रं पत्नी पठेत्” यस्तो कर्मकाण्ड का ग्रन्थमा निर्देश छ अतः स्त्रीलाई मन्त्र पाठ स्वतः सिद्ध छ।

कन्याहरुको उपनयन- कन्याहरुको पनि उपनयन हुन्थ्यो र आज पनि कैयौं वैदिक परिवारहरुमा कन्याको उपनयन हुन्छ अनि स्त्रिहरु यज्ञोपवीत लगाउँदछन्। सन्ध्या अग्नि होत्र गर्छन् वेदपाठ पनि गर्दछन्। निर्णय सिन्धु तृतीय परिच्छेदमा लेखेको छ कि-

"पुराकल्पेतु नारीणा नौञ्जीबन्धनमिष्यते। अध्ययनंच वेदानां भिक्षाचर्यं तथैव च॥"

यसमा यज्ञोपवीत अनि वेदको अध्ययन दुई वटै को विधान छ।

शंकराचार्य निश्चलानन्द सरस्वती जी ले कसरी विरोध गर्दछन् यो उनै जानुन्।
हारीत संहिता मा दुई प्रकार का स्त्रिहरुको उल्लेख छ-
(१) ब्रह्मवादिनी
(२) सद्योवधू

ब्रह्मवादिनी- तत्र ब्रह्मवादिनीनाम् उपनयनं अग्निबधनं वेदाध्ययनं स्वगृहे भिक्षा इति।
पराशर संहिता अनुसार ब्रह्मवादिनी स्त्रिको उपनयन हुन्छ, तिनिहरु अग्नि होत्र गर्छन्, वेदाध्ययन गर्दछन् र अपने परिवारमा भिक्षावृत्ति गर्दछन्।

सद्योवधू- ‘सद्योबधूनां तू उपस्थिते विवाहे कथंचित् उपनयनं कृत्वा विवाहः कार्यः।' - सद्योवधू ति स्त्रि हुन् जसको विवाहको समय उपनयन गरेर विवाह गरि दिईन्छ। जस्तो आजकल पुरुषको विवाहमा कैयौं स्थानमा हुने गरेको छ।

वेदमा उपनीता स्त्री- ऋग्वेद को मण्डल १० सूक्त १०९ मन्त्र ४ मा लेखेको छ कि- “भीमा जाया ब्राह्मणस्योपनीता” यहाँ उपनीता जाया एकदम सुस्पष्ट छ।

आचार्या अनि उपाध्याया उनि स्त्रि हुन्, जो स्वयं पढ़ाउँदैनन् तब पनि आचार्य की स्त्री आचार्यानी र उपाध्याय की स्त्री उपाध्यायानी कहलिन्छन्।

शंकर दिग्विजय मा मण्डन मिश्र की पत्नी भारती देवी को विषयमा लेखेको छ कि-
'शास्त्रणि सर्वाणिषडवेदान् काव्यादिकान्वेत्ति यदत्र सर्वम्।'
इसमें भारती देवी लाई षडङ्गवेदाध्ययन को बात सुस्पष्ट छ।

कौशल्या ले अग्निहोत्र- अग्निहोत्र मा वेदमन्त्र बोलिन्छ पढिन्छ। अनि कौशल्या अग्निहोत्र गर्दथिन् बाल्मीकि रामायण मा अयोध्या काण्ड अ: २०-१५ श्लोक मा द्रष्टव्य छ-

साक्षौमवसना हृष्टा नित्यं व्रतपरायणा।
अग्नि जहोतिस्म तदा मन्त्रवत्कृतमज्जला।।

कौशल्या रेशमी वस्त्र पहिरिएर व्रत पारायण भएर प्रसन्न मुद्रा मा मन्त्र पूर्वक अग्निहोत्र गरि रहेकी थिईन्। यसै प्रकार अयोध्या काण्ड आ० २५ श्लोक ४६ मा कौशल्या को यथाविधि स्वतिवाचन को पनि वर्णन छ।

सीता को सन्ध्या- लंकामा हनुमान सीता लाई खोज्दै अशोक वाटिका मा गए किन्तु उनलाई सीता मिलिनन्। हनुमानले वहाँ एक पवित्र जल वाली नदी देखे। हनुमानल्ई निश्चय थियो कि यदि सीता यहाँ छन् भनें सन्ध्या को समय आएको छ अनि सीता यहाँ सन्ध्या गर्नको लागि अवश्य आउने छिन्। सुन्दरकाण्ड अ० १४, श्लोक ४९ मा लेखेको छ कि-

सन्ध्याकालमनाः श्यामा ध्रुवमेष्यति जानकी।
नदींचेमांशुभजला सध्यार्थ वरवर्णिनी॥
अर्थात् वर वर्णिनी सीता यो शुभ जल वाली नदी मा सन्ध्या गर्नको निमित्ति अवश्य आउने छन्।

यो सानो प्रयासमा हामिले साक्षात् वेद वचन उद्धृत गरेर यो प्रमाण दिएका छौं कि वेद मनुष्य मात्र को लागि हो अनि 'धर्मजिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः' धर्मको लागि वेद परम प्रमाण हो। कुनै वेद संहितामा या वैदिक ऋषि कृत ग्रन्थ मा स्त्रिलाई वेद पढ़नको निषेध छैन। वेदका लोपामुद्रा, गार्गी, भारती आदि स्त्रिहरु विदुषी थिए र वेद पढ़्दथे। आज पनि वेद पढ़्दछन्।

आर्य समाज को आह्वाहन- आर्य समाज सदा शास्त्र विचार को लागि श्रद्धा र आदर पूर्वक सदैव प्रस्तुत छ। हामि विदुषी वेद का आचार्या स्त्रिहरुको नैं शास्त्र विचारको लागि कुनै पनि समय बोलाउने छैं अनि विदुषी स्त्रिहरु नैं वेद शास्त्रहरुको प्रमाणहरु मार्फत् यो सिद्ध गरि दिनलाई प्रस्तुत छ कि पुरुष कै समान नैं स्त्रिलाई पनि उत्तिकै वेदाधिकार छ। हामि बड़ो आदर र प्रेम बाट जगतगुरु स्वामी निश्चलानन्द जी सरस्वती पुरी का शंकराचार्य सँग प्रार्थना गर्दछौं कि वहाँ द्वारा कोई प्रमाण वेद संहिताहरु बाट स्त्रिलाई वेद पाठ को अनाधिकार को लागि प्रस्तुत गरुन्। हामि अनि वेद भक्त नारिहरु उनलाई प्रमाण दिनको लागि आह्वान गर्दछौं। -सत्यमेव जयते ना नृतम्।

॥ओ३म्॥